خانواده تاب آور از دیدگاه روان شناسی و اسلام

خانواده باید به عنوان واحدهای تحولی در طول زمان در بافت های منحصر به فرد خودشان مورد مطالعه قرار بگیرند، به منظور فهم این که چگونه در مواجهه با استرسی سازگار می شوند یا تغییر می کنند. در همین راستا مفهوم تاب آوری خانواده مطرح می گردد. طبق نظر والش (۱۹۹۸) تاب آوری خانواده یک ساختار انعطاف پذیر است که قدرت های مختلف خانواده را در شرایط مختلف و در سطوح گوناگون، در چرخه زندگی دربر می گیرد. این چارچوب به مؤلفه های اصلی مفهوم تاب آوری خانواده و عوامل مهم آن معنی می بخشد.
 
و هنگامی که پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید: «خداوند از خانه های شما محل سکونت و آرامش برایتان قرار داده» (1). «چون به خانه ها در آمدید به یکدیگر سلام کنید درودی که نزد خدا مبارک و خوش است» (2). مؤمنان کسانی هستند که می گویند پروردگارا به ما از همسران و فرزندانمان آن ده که مایه روشنی چشمان ما باشد، و ما را پیشوای پرهیزگاران گردان (3). «با زنانتان به نیکی رفتار کنید» (4)، به اهمیت خانواده و روابط احسن بین اعضای خانواده اشاره می فرماید؛ امری که قرنها بعاده، روان شناسان بدان پی برده اند و خانواده را به عنوان محلی تعریف کرده اند که افراد می توانند در مقابل عوامل خطر پذیر مورد حمایت قرار گیرند و در پرتو آن با چالش های زندگی مبارزه کنند. چنین خانواده ای را تاب آور می نامند.
 
تاب آوری می تواند در متون دینی مصادیقی مثل صبر، حلم و استقامت داشته باشد، پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم سوره بقره آیه ۲۵ می فرماید: در هنگام مصیبت از خدا به صبر و نماز یاری خواهید. کاری دشوار است مگر بر خداپرستان و در سوره جن أبه ۱۶ می فرماید: «اگر بر طریقه اسلام و ایمان استقامت می بردند، البته با آنها آب فراوان و رزق وسیع نصیب می گردانیدیم.» و در جای دیگر می فرماید: «شما را به مال و جان آزمایش خواهند کرد و از زبان اهل کتاب و مشرکان آزار فراوان خواهید شنید. اگر شکیبایی کنید و پرهیزکار باشید، این موجب تبلور اراده شماست.
 
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در مورد صبر هنگام مصیبت و صابران می فرمایا۔ امیر: هنگام اولین آسیب است صبر از جمله صفائی است که با یک بار، محقق می شود و انسان با آن خو می گیرد پس کسی که در مقابل اولین آسیب و فشار، صبور باشد، در مقابل سختی ها و مشکلات دیگر هم صبور خواهد بود و مسیر باعث خشنودی خدا و بنده عبور می شود و کسی که به مصیبت بزرگ صبر کند، خداوند به او عوض می دهد و کسی که خشم خود را فرو برد، خداوند به او پاداش خواهد داد. دو خصلت وجود دارد که در هر کس باشید خداوند، او را شکر گزار و صبور می نویسند و کسی که آنها را نداشته باشد، شکرگزار صابر ، نمی باشد: کسی که در کار دین به بالا دست خود نگاه کند و از او پیروی نماید و در کار دنیا به کسی که پایین تر از اوست نگاه کند تا بر آنچه خداوند به او داده اولی پایین تر از وی، آن ها را ندارد خدا را شکر گزارد. پس خداوند این دو گروه را در نامه اعمالتان شکرگزار و صیور می نویسد و کسی که در کار دین اور اعمال عبادی به پایین تر از خود نگاه کند و در نتیجه مغرور به اعمال خودش گردد و در کار دنیا به کسی که بالاتر از خودش باشد، نگاه کند و افسوس بخورد به خاطر آنچه او ندارد ولی کسی که بالاتر از اوست آن ها را دارد، خداوند او را شکر گزار و صبور نمی نویسد.
 
در این مقاله بر آنیم تا دریابیم ویژگی های خانواده های تاب آور از دیدگاه اسلام و روان شناسی با تأکید بر سیره رضوی چیست. آیا مصادیق تاب آوری خانواده در اسلام و روانشناسی یکسان است؟ آیا تاب آوری خانواده مفهوم جدیدی است که روان شناسان بدان پرداخته اند؟ می خواهیم با این فرضیه که در اسلام به مفهوم تاب آوری خانواده و ویژگی های آن اشاره شده است، به بررسی سؤالات مطرح شده بپردازیم.  

مفهوم خانواده تاب آور

خانواده تاب آور، خانواده ای است که، روشی را دنبال می کند که در زمان حال و طی گذر زمان به خوبی با استرس سازگار شود (5) قرآن کریم به خانواده هایی اشاره می کند که به خوبی با چالش های روزگار مواجه شده اند. از جمله در سوره آل عمران آمده است: «خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برتری داد، خاندان و دودمانی که برخی از برخی دیگر نشات گرفته و باهم دارای پیوند و ارتباط بودند و خداوند شنوای دانا است.» بدین سان خاندان حضرت نوح (علیه السلام)، ابراهیم علیه السلام به واسطه عنایت پروردگارشان از ویژگی های خاصی برخوردار بوده اند که منجر به برتری آنها بر جهانیان شده است.
 
عوامل تاب آوری در خانواده شامل مواردی نظیر راهبردهای حل مسأله فرآیندهای تعاملی مؤثر، برابری، معنویت، انعطاف پذیری، امیدواری، حمایت اجتماعی، سلامت عاطفی و فیزیکی است. ظهور مجموعه ای از این عوامل که نقش های چندگانه ای را ایفا می کند، این امر را مطرح می کند که عوامل تاب آوری خانواده به شدت به یکدیگر وابسته اند و لزوما بر یکدیگر برتری ندارند (6).

آنچه نویسنده کلیل (Alexandre Kalil) مطرح می کند، در آیات قرآن کریم و روایات ائمه اطهار علیهم السلام مورد اشاره واقع شده است، چه بسا همان طور که گذشت، در آیات ۳ و ۳۴ سوره آل عمران و احادیث منتسب به امام موسی کاظم (علیه السلام) عوامل تاب آوری عنوان شده است که به ارتباط داشتن و پیوند بین اعضای خانواده و ویژگی های والدین و همسران و فرزندان توجه می شود و تمامی آنها در مؤلفه های کلیل (Kalil) موضوعیت دارند، در ادامه هر یک از آنها به تفکیک از دیدگاه روان شناسی اسلامی بررسی می شود.

 

1- راهبردهای حل مسأله

 حل مسأله در خانواده، توانایی خانواده در حل مسائل در سطحی است که عملکرد خانواده را به طور مؤثر حفظ می کند. خانواده هایی که با موفقیت و به سرعت مشکلاتشان را حل می کنند، توانایی مدیریت مشکلاتشان را دارند آنها از مراحل فرآیند حل مسأله آگاهی دارند و به طور منسجم برای حل مشکلاتشان از آن استفاده می کنند. مراحل حل مسأله بدین شرح است: تعیین مسأله، تعیین راه حل ها و گزینه ها، ارزیابی راه حل های انتخاب راه حل مناسب، اجرای راه حل، ارزیابی میزان موفقیت (7). پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم در زمینه اصلاح بین زن و شوهر و حل مسائل بین آنها می فرماید: «اگر از جدایی و شکاف میان آن دو همسر بیم داشته باشید، یک داور از خانواده شوهر، و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید تا به کار آنان رسیدگی کنند. اگر این دو داور تصمیم به اصلاح داشته باشند.
 
خداوند به توافق آنها کمک می کند؛ زیرا خداوند، دانا و آگاه است و از نبات همه باخبر است» (8). او اگر زنی از سرکشی یا اعراض شوی خود بترسد، بر آن دو گناهی نیست که به نوعی در میان خودشان (هر چند به گذشت از پاره ای از حقوقشان صلح و آشتی کند، و صلح بهتر است و (البته) بخل و تنگ چشمی طبعا ملازم نفوس گردیده است ( گذشت از حقی برای آن ها سخت است و اگر نیکویی کنید و تقوا ورزید، حتما خداوند به آنچه می کنید، آگاه است، (9). همچنین از امام جواد (علیه السلام) حدیثی در حل مشکلات بین فرزندان و والدین مطرح می شود که نمایانگر آن است که چگونه فرزندان در مقابل والدین صبر پیشه می کنند و همواره احترام آنان را در هر شرایطی حفظ می کنند تا اختلاف موجود از بین برود حدیث مزبور بدین قرار است: «بکربن صالح از یاران امام رضا (علیه السلام) و امام جواد(علیه السلام) می گوید: دامادم در نامه ای به ابوجعفر نوشت: پدری دارم که عقیده فاسدی دارد و با اهل بیت (علیهم السلام) پیامبر دشمنی می ورزد. او با من هم بدرفتاری می کند و مرا آزار و اذیت می دهند. ای مولای من! نخست از تو می خواهم برای توفیق من دعا کنی، و دوم این که نظر مبارک شما را در مورد پدرم بدانم؟ آیا علیه او افشاگری کرده و فساد عقیده او را به دیگران بگویم یا این که با او مدارا کنم؟ امام جواد در جواب نامه فرمود: شرح حال تو را فهمیدم. ان شاء الله از دعا کردن در حق تو غفلت نمی کنم. بدان که مدارا کردن با پدرت برای تو بهتر است، زیرا بعد از هر مشکلی، گشایشی است. صبر و حوصله داشته باشی که عاقبت و خیر و پیروزی مخصوص پرهیزکاران است. بکر بن صالح می گوید: طولی نکشید که خداوند قلب پدر دامادم را دگرگون کرد و از مخالفت با فرزند خویش و اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) دست برداشت.
 
در واقع دین مبین اسلام نحوه چگونگی حل مسائل و نحوه مقابله با آن را پیش روی خانواده ها و افراد آن قرار داده است تا با استفاده از آن ها جامعه بشری بتواند انجام و پیوستگی خانواده را حفظ کند و به بقای خود ادامه دهد؛ امری که روان شناسان مثبت نگر در زمینه خانواده قرن ها بعد بدان پی برده اند.  

2- تعامل مؤثر

 تعامل خانواده به اطلاعات کلامی و غیر کلامی که بین اعضای خانواده مبادله می شود، اطلاق می گردد. تعاملات شامل توانایی توجه به آنچه که دیگران دارند فکر می کنند و انجام می دهند به عبارت دیگر یکی از بخش های مهم تعاملات فقط صحبت کردن نیست؛ بلکه گوش دادن به آنچه دیگران می گویند هم هست، تعاملات درون خانواده بسیار مهم است؛ زیرا افراد خانواده را قادر می کند، تا نیازها و خواسته ها و نگرانی هایشان را ابراز کنند تعاملات صادقانه و باز فضایی را به وجود می آورد که به اعضای خانواده اجازه می دهد تا اختلافات را به اندازه عشق و محبت نیز ابراز کنند. محققان به رابطه قوی بین الگوهای تعاملی و رضایت در روابط خانواده پی برده اند. تعاملات عاطفی بین والدین بر روی کمیت و ثبات روابط عاشقانه و زناشویی اثر می گذارد و به علاوه مهارت های حل مسأله فرزندان، توانایی آنها برای ارتباط با همسالان، سطح پریشانی عاطفی آنها را نیز تحت تأثیر قرار می دهد (10).
 
پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم در مورد تعاملات مؤثر می فرماید: « به بندگان من بگو با یکدیگر به نیکی صحبت کنند.» (11)، پس به بندگانم بشارت ده آنان که به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند (12)، در برابر مؤمنان فروتن باش» (13) ، چون به شما سلام و تحیت گفتند، به سلامی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ گویند (14)، بر آنچه می گویند، صبر کن و به وجهی پسندیده از ایشان دوری جوی (15)، ای کسانی که ایمان آورده اید، به پیمان ها وفا کنید (16)، از ایشان بگذر و برایشان طلب آمرزش کن و برای شخصیت دادن با آنان مشورت نما (17)، ای کسانی که ایمان آورده اید، مبادا گروهی؛ گروه دیگر را مسخره کند، شاید آن مسخره شده گان بهتر از آنها باشد و مبادا که گروهی از زنان گروه دیگر را مسخره کند؟ شاید آن مسخره شدگان بهتر از آنان باشند و از هم عیب جویی کنید و یکدیگر را با القاب زشت بخوانید (18)
 
از این رو پروردگار تبارک و تعالی سخن گفتن شایسته، فروتنی، وفای به عهد و خیرخواهی آدمیان به یکدیگر را از جمله موارد نحوه تعامل نیکو معرفی می فرماید. در سیره رضوی نیز نکاتی درباره تعامل مؤثر مطرح می شود؛ امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ، زیبا و نیکو گردان (19)
 
این اصل در حسن معاشرت و بهبودی آن تأثیر فراوان دارد؛ زیرا برای تأمین نیازمندی های مؤمنان و شاد کردن آنان و دفع ناگواری از آنها باید تلاش کرد. پس از ادای فرایض، عملی نزد خداوند بهتر از شاد کردن مؤمن نیست. در حدیث رضوی آمده است: علی بن شعیب گوید: بر امام ابوالحسن رضا علیه السلام وارد شدم؛ به من فرمود: ای علی! زندگی چه کسی از همه بهتر است؟ گفتم ای سرورم شما به جواب از من داناترید، فرمود، ای علی! کسی که دیگری در پرتو او زندگی اش را به خوشی بگذراند. (20).
 
در مورد نحوه تعامل مؤثر همسران هم آمده است: على بن شعیب گوید: بر امام ابو الحسن رضا(علیه السلام) وارد شدم؛ به من فرمود: به بنده خدا فایده ای بهتر از همسر خوب نمی رسد که وقتی او را می بیند خشنودش سازد و در غیاب او از نفس خودش و مال شوهرش حفاظت کند (21). در سیره رضوی در مورد چگونگی ارتباط، همنشینی و معاشرت مناسب آمده است: از امام رضا (علیه السلام) پرسیده شد، بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: «آنان که هر گاه نیکی کنند، شاد شوند؛ هرگاه به آنان عطا شود، شکرگزاری کنند هرگاه بادی نمایند، آموزش خواهند؛ هر گاه خشم کند، در گذرند؛ هرگاه مصیبت و بلایی ببینند، صبر کنند.
 
امام موسی کاظم (علیه السلام) فرمود: همنشینی اهل دین، شرف دنیا و آخرت است، و مشورت با خردمند خیرخواه، من و برکت و رشد و توفیق از جانب خداست، چون خردمند خیرخواه به تو نظری داد، مبادا مخالفت کنی که مخالفتش هلاکت بار است؛ و همچنین از امام موسی کاظم (علیه السلام) در مورد دقت در روابط روایت شده است که «پرهیز از معاشرت با مردمان و انس با آنان مگر این که خردمند و امانت داری در میان آنها بیابی که در این صورت با او انس گیر و از دیگران بگریز، به مانند گریز تو از درندگان شکاری.
 
بنابر این توانایی درک درست پیام های کلامی و غیر کلامی افراد و اعضای خانواده باعث تعامل موثر بین آنها می شود و این تعاملات مؤثرباعث حفظ کانون خانواده ها و تاب آوری آنها می شود. جزئیات این تعاملات مؤثر در قرآن و سیره رضوی آمده است؛ هر چند به علت جامعیت دین مبین اسلام، روش های توصیه شده برای تعامل مؤثر محدود به خانواده ها نمی شود و در بر گیرنده کلیه تعاملات بشری است. رعایت این اصول نه تنها برای انسجام خانواده ها مفید است بلکه به همبستگی کل بشریت نیز کمک می کنند.  

۳- معنویت (spirituality )

 اعتقاد داشتن به یک نیرویی قدرتمند و عمل کردن براساس فعالیت های سیستم ارزشی مافوق علایق شخصی است. که بر روی عمیق ترین ارزشها و معانی افراد تاکید دارد و به خلوص انگیزه ، عواطف، قوانین درونی توجه دارد و به تجزیه و تحلیل احساسات می پردازد. معنویت در خانواده ها احساس تعلق و عشق به یک وجود مافوق را به وجود می آورد و شرایطی را فراهم می کند تا با موفقیت ها و شکست ها به ویژه در روابط خانوادگی سر و کار داشته باشند و به افراد یاد می دهد که هنگام اشتباهات، دیگران را ببخشند و عذرخواهی، دیگران را پذیرا باشند. خانواده هایی که معنویت در آن ها قوی است. زندگی را به عنوان یک هدیه جشن می گیرند و از تمام حوادث، حتی جزئی ترین آن ها، لذت می برند.
 
اعتقاد داشتن به نیروی قدرتمند و امور معنوی در تمامی ادیان مورد تأکید است. در تاریخ تمدن، اعتقاد داشتن به نیروی مابعد الطبیعه را از ویژگی های ملل متمادی دانسته اند. پروردگار تبارک و تعالی نیز در اوایل سوره بقره مطرح می فرماید: «این کتاب است که در آن هیچ شکی نیست و وسیله هدایت پرهیزکاران است که به غیب ایمان دارند» (22) . بدین سان لازمه اعتقاد به کلام الله، ایمان راسخ به عالم غیب است که در این صورت، نور هدایتی برای پرهیز کارن خواهد شد. از فیض کاشانی نقل شده است که حضرت امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده است: در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید. به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود، کارها سهل و آسان گردد و خیر و برکتش بسیار شود؛ در غیر این صورت، اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند.
 
در مورد نیروی معنوی توکل بر خدا اور امام موسی کاظم (علیه السلام) روایت شده است: «هر که میخواهد قوی ترین مردمان باشد، بر خدا توکل کند.» (23) ، در مورد امیدواری به خداوند می فرماید: به خدا قسم خیر دنیا و آخرت به مؤمنی ندهند، مگر به سبب حسن ظن و امیدواری او به خدا و خوش اخلاقی اش و خودداری از غیبت مؤمنان. (24).
 
بنابر این اعتقاد به پروردگار تبارک و تعالی منجر به پیدایش قدرت در افراد و پدید آمدن امیدواری در آنها و تحمل چالش ها و ناملایمت ها در افراد می شود، این امر تاب آوری فرد را در هنگام مواجهه با مشکلات افزایش می دهد. اگر این موضوع در خانواده وجود داشته باشد، منجر به پیوستگی اعضای خانواده و انسجام آنها در هنگام وقوع بلایا و مصایب می شود.
 

۴- برابری

برابری در خانواده تاب آور به این معنی است که هر یک از اعضای خانواده در هنگام بحران به طور مستقل تلاش کند برای آن که بیشترین نفع را به خانواده برساند و الگوهای عملکرد خانواده شرایط اقتصادی، روائی اجتماعی را تغییر دهند (25)
 
در سیره رضوی نیز در مورد عملکرد اعضای خانواده برای تغییر شرایط اقتصادی، روانی و اجتماعی، و جلب بیشترین نفع برای خانواده، مطالبی مطرح شده است که بدین شرح است:
 
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «مرد تلاشگری که برای تهیه روزی حلال و مشروع برای خانواده اش می کوشد، مانند مجاهدی است که در راه خدا جهاد می کند.» (26)، و در مورد گشایش مشکلات خانواده امام رضا (علیه السلام) نیز فرمود: «مرد تلاشگری که برای تهیه روزی حلال و مشروع برای خانواده اش می کوشد، مانند مجاهدی است که در راه خدا جهاد می کند. آن امام سلام الله علیه در ادامه این حدیث فرمود: اگر مردی دچار تنگدستی شد، به ضمانت خدا و پیامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم) به میزان غذای مورد نیاز خانواده اش وام بگیرد. اگر پیش از باز پرداخت وام خود وفا یابد، برعهده پیشوای مسلمانان است که وام وی را بپردازد.»(27)
 
احسان و نیکی به خانواده باید متناسب با توانایی فرد باشد. از این رو امام رضا (علیه السلام) فرمود: «صاحب نعمت باید برای خانواده خود گشایشی فراهم کند! (28)
 
حقیقت بندگی منوط به توجه به خانواده است؛ امام رضا (علیه السلام) فرموده است: حقیقت ایمان بنده کامل نمی گردد، مگر سه خصلت را دارا باشد بصیرت در دین، اعتدال و میانه روی در امور زندگی و خانواده، و بردباری در سختی ها و مصایب (29)
 
سعد بن سعد اشعری می گوید: از ابا الحسن رضا(علیه السلام) در مورد مردی که بعضی از فرزندانش را بیشتر دوست دارد و بعضی را بر بعض دیگر ترجیح می دهد، سئوال کردم. حضرت فرمود: آری امام صادق (علیه السلام) نیز این گونه رفتار می کرد به «محمد» علاقه بیشتری نشان می داد و حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) نیز به احمد علاقه داشت. هنگامی که از جای خود برخاستم عرض کردم: فدایشان شوم، مردی که دختر خود را از پسرش بیشتر دوست دارد (همان حکم را دارد)؟ حضرت فرمود: پسر و دختر در این حکم باهم مساوی اند، شان هر کسی از آنها به اندازه ای است که خداوند بر ایشان قرار داده است (30).
 
به منظور حفظ بنیان خانواده باید تمام اعضای خانواده به اندازه قابلیت ها و توانمندی های خود در تمام امور شریک و سهیم باشند و در حفظ و انسجام خانواده بکوشند و برابری در انجام امور را بنا به توصیه نصوص دینی مدنظر داشته باشند تا خانواده بتوانان در هنگام مواجهه با بحران تاب آور و مقاوم باشد.  

5- انعطاف پذیری

 در هنگام مواجهه با عوامل خطرپذیر و به ویژه رویارویی با بحران های خانوادگی، انعطاف پذیری به عنوان عامل حمایت کننده و بهبود بخش ظهور پیدا می کند تا ثبات خانواده را حفظ کند (31)؛ به ویژه در مواجهه با بحران، خانواده ها به طور موازی الگوهای عملکردشان، نقش های قواعده، معانی و در برخی موارد سبک های زندگی را تغییر می دهند تا به هماهنگی و تعادل و بهبود دست پیدا کنند. به این امر، انعطاف پذیری خانواده می گویند (32) که باعث تاب آوری خانواده می شود.
 
 
پروردگار تبارک و تعالی نیز درباره مطالب فوق می فرماید: «آن کسان که در توانگری و تنگدستی انفاق می کند مؤمنان خشم خویش را فرو می خورند و از خطای مردم در می گذرند؟ خدا نیکوکاران را دوست دارد (33)؛ دیگران را بر خویشتن ترجیح می دهند، هر چند خود نیازمند باشند.» (34)؛ «عفوشان کن و از گناهانشان در گذر که خدا نیکوکاران را دوست دارد» (35). بدین سان پروردگار عالم انفاق کظم غیظ و گذشت را لازمه زندگی منعطف مطرح می کند. در احادیث رضوی نیز در مورد انعطاف پذیری در زندگی این گونه آمده است: مؤمن، مؤمن نیست؛ مگر آن که سه خصلت در او باشد: است از پروردگارش راز پوشی است؛ سنت پیامبرش مدارا با مردم است و سنت امامش شکیبایی در سختی و تنگدستی است» (36)
 
از امام موسی کاظم روایت شده است: «ندا کننده ای در روز قیامت ندا می کند: آگاه باشید، هر که را بر خدا مزدی است برخیزد، و برمی خیزد مگر کسی که گذشت کرده و اصلاح بین مردم نموده باشد. پس پاداشش با خدا خواهد بود، (37).
 
بنابراین گذشت و بردباری در هنگام سختی، ترجیح دادن دیگران بر خود و فرو خوردن خشم از مؤلفه های انعطاف پذیری است که به افراد و خانواده ها کمک می کند تا با تغییرات سازگار شوند و مصایب را تحمل کنند و انسجام و پایدار یشان را حفظ نمایند و مقاوم و تاب آور باشند؛ امری که دین اسلام و روان شناسان برای حفظ تاب آوری افراد و خانواده ها ضروری می دانند.
 

6- امیدواری

امید، احساس درباره انتظار و آرزویی برای مورد خاص است که به وقوع پیوندد. تاب آوری یعنی امیدواری یعنی برگشت به حالت اولیه بعد از یک تغییر یا رشد اعتماد به نفس (38). خانواده های تاب آور معمولا با ویژگی هایی مثل حظ امیدواری و داشتن نگرش مثبت شناخته میشوند (39).
 
پروردگار تبارک و تعالی می فرماید: «از رحمت خدا ناامید نشوید؛ زیرا تنها کافران از رحمت خدا ناامید می شوند.» (40) و «بگو ای بندگان من که به زبان خویش اسراف کرده اید! از رحمت خدا مأیوس نشوید؛ زیرا خدا همه گناهان را می آمرزد. او آمرزنده مهربان است» (41)
 
به خدا خوش گمان باشید؛ زیرا خدای عزوجل می فرماید: من نزد گمان بنده مؤمن خویشم، اگر گمان او خوب باشد، رفتار من خوب است و اگر بد باشد، رفتار من هم بد باشد. (42). بنا به فرمایش پروردگار عالم امیدواری به رحمت ازلی لازمه ویژگی های اهل ایمان است و در احادیث ائمه اطهار درباره امیدواری آمده است.
 
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: گمان نیکو به خدا داشتن این است که امید به هیچ کس جز او نداشته باشی و از هیچ چیز جز گناهت نترسی. امام علی (علیه السلام) فرمود: «هیچ یک از شما جز به پروردگار خود امید نبندد و جز از گناه خود نترسد.» (43)
 
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:« امیدواری رحمتی از طرف خداوند برای امت من است، اگر امیدواری نبود، مادری فرزند خود را بر نمی داد و کشاورزی درختی نمی کاشت»(44)
 
امام علی (علیه السلام) می فرماید: هر امیدواری جوینده و هر بیمناکی گریزان همه امیدتان، به خدای سبحان باشد و به کسی جز او امید مبندید. هیچ کس به غیر خداوند متعال امید نیست، مگر آن که نومید گشت؛ چونان کی مباش که بدون عمل به آخرت امید دارد و با آرزوهای دراز، توبه را به تأخیر می اندازد (45).
 
بنا بر این، امید از مؤلفه های احساس و آرزو و انتظار تشکیل شده است و رحمتی است از جانب پروردگار تبارک و تعالی که باعث تداوم حیات بشر می شود؛ هرچند باید به گونه ای باشد که منجر به طغیان شود. امیدواری سبب می شود آدمی در برابر سختی ها مقاوم و تاب آور باشد و این موضوع در مورد خانواده ها نیز صدق می کند. مادر حضرت موسی(علیه السلام) به علت آن که امید به رحمت پروردگار تبارک و تعالی داشت، فرزند خود را به آب سپرد. در آیه ۳۹ سوره طه به آن اشاره شده است که پروردگار تبارک و تعالی می فرماید: او را در صندوق بگذار و به دریا بینداز که دریا او را به ساحل اندازد، تا کسی که دشمن من و دشمن اوست، بگیردش، محبوبیتی از جانب خود بر تو افکندم. بدین ترتیب یکی از مؤلفه های اساسی تاب آوری خانواده ها امیدواری است.  

۷- حمایت اجتماعی

پنج عامل حمایتی در چارچوب خانواده های تاب آور وجود دارد تاب آوری والدین، ارتباط های اجتماعی، حمایت های عینی در هنگام نیاز، دانش فرزند پروری و استعدادهای هیجانی عاطفی (46)، تاب آوری بچه ها از طریق حمایت های اجتماعی خانواده و جامعه متعادل می شوند (47). بین حمایت اجتماعی، کیفیت فرزند پروری و تاب آوری فرزندان رابطه معناداری وجود دارد (48). حمایت اجتماعی در خانواده هایی که تحت عوامل خطرپذیر هستند. منجر به کاهش سطح استرس در شیوه های فرزند پروری می شود(49). نمونه هایی از حمایت های اعضای خانواده از یکدیگر و وجوب حمایت های مؤمنان از هم در سیره و احادیث ائمه اطهار و آیات قرآن کریم قابل رویت است که بدان پرداخته می شود.
 
امام رضا (علیه السلام) در دوران زندانی بودن طولانی پدر گرامی اش مراقب خواهران و برادران و خانواده خود بود و در جهت حفظ و نگهداری آنان از خطرات و برای آسایش و راحتی آنان شب ها در دهلیز خانه می خوابید تا اگر خطری متوجه آنان باشند، نخست متوجه او گردد (50). در مورد رفتار بزرگترها با کوچکترها از علی (علیه السلام) آمده است. با کودکان خانواده ات مهربان باش و بزرگان خانواده ات را احترام گذار(51)، درباره کثرت دوستان مؤمن نیز امام صادق (علیه السلام) فرموده است، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بر شمار برادران بیفزایید؛ زیرا هر مؤمنی، دعای مستجایی دارد. بر شمار برادران بیفزایید، زیرا در قیامت هر مؤمنی شفاعتی است، بر برادران مؤمن خود بیفزایید؛ زیرا هر مؤمنی یک دعای مستجاب دارد و فرمود: برادران مؤمن خویش را افزایش دهید؛ زیرا برای هر مؤمنی شفاعتی است و فرمود: برادری مؤمنان را افزایش دهید؛ زیرا نزد خدا برای ایشان حقی است که در روز قیامت با آن، پاداش آنان را می دهد، (52). بنابراین احترام گذاشتن و کثرت دوستان مؤمن برای برخورداری از روابط اجتماعی مطلوب توصیه شده است.
 
پروردگار تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید: «مردان مؤمن و زنان مؤمن دوستان یکدیگرند؛ آنان که به صدقه دادن یا نیکی کردن و یا آشتی دادن بین مردم فرمان می دهند آن کس را که برای خشنودی خدا چنین کرده اند، مزد بزرگی خواهیم داد. (53).
 
حمایت اعضای خانواده از یکدیگر و حمایت اجتماعی از آنها منجر به پایین آمدن سطح استرس و بالا رفتن توانایی و تاب آوری خانواده در مواجهه با مشکلات می شود که از جمله عوامل حمایتی برای حفظ انسجام و بنیان خانواده است. بنابراین می توان احتمال داد که یکی از دلایل واجب بودن صله رحم و توجه و دستگیری مسلمانان از یکدیگر همین امر است که روان شناسان نیز وجود آنها را برای حفظ سلامت روان خانواده لازم دانسته اند.
 

۸ سلامت عاطفی

 سلامت عاطفی در بین اعضای خانواده جزء عوامل اساسی حمایتی در افزایش تاب آوری در سیستم های خانواده است. سلامت عاطفی یعنی توانایی قبول خود و دیگران و سازگاری و کنترل عواطف و ارتباط داشتن با نیازها و چالش هایی که انسان در زندگی با آن مواجه می شود، ابراز هیجانات به نحوه مناسب، سلامت عاطفی با احساسات و عواطف فرد ارتباط دارد (54).
 
در این باب می توان به احادیثی چند از امام (علیه السلام) اشاره کرد که می فرماید: «مؤمن را خشمش از طریق حق خارج نمی سازد، مؤمن چنان است که اگر قدرت یابد، بیش از حق خود نگیرد.» در نتیجه مؤمنین در هنگام غضب و قدرت، سلامت عاطفی خود را حفظ می کنند. در مورد ابراز مناسب هیجانات، امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «هنگامی که درون با نشاط توأم است، باید دل ها را به کار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد، باید آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازیابد» (55).
 
 در باب سخت گیری و ستم و معاشرت با دیگران در سیره رضوی آمده است که امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «اگر به کسی محبتی دارید، آن را آشکار کنید؛ زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید. بنابراین زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یکدیگر علنی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز کنند» (56).
 
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «شایسته است مرد بر اهل خانه از لحاظ مخارج زندگی سخت گیری نکند تا آنان مرگ او را از خداوند در خواست نکنند»(57).
 
ابراهیم بن عباس گوید: ندیدم که هرگز أبو الحسن الرضا( علیه السلام) باسخنی به کسی ستمی روا دارد، و ندیدم که سخن کسی را قطع کند تا کلامش را به پایان برد و نه آن که از برآوردن حاجت نیازمندی سرباز زند. او هرگز در برابر همنشینی نه پایش را دراز می کرد و نه به چیزی تکیه می داد، همچنان که ندیدم یکی از زیردستان و از خریدانش را هرگز دشنام دهد و ندیدم که آب دهان (بر زمین) اندازد... خنده اش به صورت تبسم بود. چون در خلوت خانه سفره غذا می گستراندند، زیردستان و غلامانش - و حتی مأمور اصطبل - را همراه خود بر سر سفره مینشاند. آن حضرت کم خواب و بسیار شب زنده دار بود، اکثر شبها را از ابتدا تا صبح به عبادت می گذراند، بسیار روزه می داشت و روزه سه روزه را از دست نمی داد و می فرمود: این روزه این (سه روز) معادل روزه ای یک عمر است؛ کار نیکو بسیار می کرد و صدقه نهانی بسیار می داد، که البته اکثر این ها در شب های تار بود؟ اگر کسی پندارد که کسی را در فضیلت همتای او دیده است، تو باور مکن» (58). در احادیث ائمه اطهار درباره نحوه ابراز عواطف از طریق آشامیدن و خوردن آمده است: «پیوند خویشاوندی خویش راحتی با جرعه ای آب محکم کن، بهترین راه برای خدمت به آنان این است که لااقل از تو آزار و مزاحمتی نبینند.
 
امام رضا (علیه السلام) فرمود: «به راستی که بدترین مردم کسی است که یاری اش را از مردم باز دارد و تنها بخورد و افراد تحت امرش را بزند» (59). توصیه های متنوعی درباره ابراز احساسات مؤمنان به یکدیگر و فراهم کردن شرایطی برای ورود بهجت در دل آدمیان و نحوه بروز عواطف به والدین و دوستان و دشمنان شده است.
 
توانایی درک درست احساسات دیگران و ابراز مناسب آن، نشان دهنده سلامت عاطفی خانواده است، ابراز شادی و غم، خشم، خوش رویی، همه دردی به نحوی مناسب، منجر به مقاومت خانواده در برابر مشقات زندگی می شود. اسلام نیز در این باب به تفکیک و با جزئیات، به این عواطف پرداخته است.  

9- سلامت جسمانی

 سلامت جسمانی یکی از ویژگی های خانواده های تاب آور است. در مورد سلامت جسمانی نیز در سیره رضوی مطالب فراوانی وجود دارد که به برخی اشاره می شود: امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «هر چیز سودمند و نیرو را برای جسم که موجب تقویت بدن شود، حلال است، و هر چیز زیان که نیروی آدمی را بگیرد یا کشنده باشد، حرام است (60). به درستی که صلاح بدن و پایداری آن به خوردنی و نوشیدنی است و فسادش نیز به آنها است. اگر آن دو را نیکو کنی، بدن سالم می شود و اگر بد کنی، بدن بیمار می گردد (61).
 
در رساله ذهبیه از امام رضا (علیه السلام) حکایت شده است که تحرک، تمرین و ورزش فراوان از نیازهای بدن و کارهای پسندیده است. این یکی از عوامل سلامتی انسان و راه مبارزه با بیماری هاست. سلامت جسمانی و توجه متناسب به باران در سلامت و بهداشت روان نیز مؤثر است و اعضای سالم، خانواده های سالم را نیز تشکیل می دهند. دین مبین اسلام در مورد چگونه تغذیه جسمانی توصیه های دقیقی را مطرح کرده است که در قالب های حلال و حرام و مکروه و مباح نمود پیدا می کند همچنین به ورزش هایی مانند تیراندازی، شنا و اسب سواری به منظور حفظ سلامت جسمانی نیز توصیه کرده است که در تاب آوری فرد و خانواده و نهایتا جامعه بشری تاثیر به سزایی دارد.
 

یافته های پژوهش

1- خانواده تاب آور و مقاوم خانواده ای است که اگر با مصیبتی مواجه شود، از هم گسسته نمی شود و اعضای خانواده پشت به پشت یکدیگر در مقابل مصایب از یکدیگر حمایت می کنند. چنین خانواده هایی از قدرت حل مسأله. فرایند های تعاملی موثر، انعطاف پذیری، امیدواری، حمایت اجتماعی و سلامت عاطفی و فیزیکی برخوردار هستند؛ عواملی که در هزار و چهارصد سال پیش در دین مبین اسلام به عنوان ضروریات زندگی به واسطه کلام وحی و احادیث مطرح شده است.
 
۲- مصادیق تاب آوری خانواده در اسلام و روان شناسی نزدیک به یکدیگر است و اسلام از جامعیت بیشتری برخوردار است.
 
۳- تاب آوری خانواده مفهوم جدیدی نیست که روانشناسی آن را ابداع کرده باشد؛ مفاهیم صبر، حلم و استقامت در متون دین اسلام در بر گیرنده این مفهوم است که تمامی ابعاد بشریت را در بر می گیرد.
 
۴- با توجه به نتایج پژوهش پیشنهاد می شود
الف- متخصصان بهداشت روان و مشاوران روحانی می توانند با بهره گیری از مؤلفه های تاب آوری خانواده، در پیش گیری از گسستگی خانواده ها و حفظ انسجام خانواده در هنگام مواجهه با بحران، اقدامات درمانی لازم را انجام دهند
ب - به بررسی تطبیقی تاب آوری خانواده در ادیان دیگر پرداخته شود.
ج- الگویی برای خانواده تاب آور اسلامی تدوین شود.
 
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره نحل، آیه ۸۰
2- سوره نور، آیه ۶۱
3- سوره فرقان، آیه ۷۴
4- سوره نساء، آیه ۱۹ 8- سوره نساء، آیه ۳۵
9- همان، آیه ۱۲۸ 11- سوره اسراء، آیه ۵۳
12- سوره زمر، آیه ۱۷ و ۱۸
13- سوره حجر، آیه ۸۸
14- نساء، آیه ۸۶
15- سوره مزمل، آیه ۱۱
16- سوره مائده، آیه ۱
17- سوره آل عمران، آیه ۱۵۹
18- سوره حجرات، آیه 11
19- مجلسی، بحارالانوار ج21،ص ۳۴۷
20- حسین جلالی، مسند الرضا ، ج۲، ص۲۱۵
21- حرعاملی، وسایل شیعه ، ج۱۲، ص ۲۲
22- سوره بقره، آیه های ۱-۳
23- مجلسی، بحارالانوار ، ج۷، ص ۱۴۳
24- همان ، ج ۴، ص ۲۸
25- همان، ص34
26- حرعاملی، وسایل شیعه، ج ۱۷، ص ۶۷
27- کلینی، الکافی، ج5 ص ۹۳
28- همان، ج ۴، ص ۱۱
29- شافعی، صحیفه رضا، ج ۱، ص ۳۸۱
30- حسینی جلالی، مسند الرضا ، ج ۲، ص ۲۷۷ 33- سوره آل عمران، آیه ۱۳۴
34- سوره حشر، آیه 4
35- سوره مائده، آیه ۱۳
36- ابن بابویه، امالی ، ج۱، ص۱۵
37- همان

39- Same source(همان)

40- سوره یوسف، آیه ۸۷
41- سوره زمر، آیه ۵۳
42- مصطفوی، اصول کافی، ج ۳، ص ۱۱۶
43- جعفری، نهج البلاغه، حکمت ۸۲
44- میرزایی، نهج الفصاحه، ص ۸۳
45- محمدی ری شهری، میزان الحکمه 50- مسعودی، اثبات الوصیه علی بن ابی طالب ، ص ۱۵۱
51- مفید، ارشاد، ص ۲۲۲
52- حر عاملی، وسایل شیعه ، ج ۱۲ ص ۹۷
53- سوره توبه، آیه ۷۱ 55- کلینی، الکافی ، ج ۳، ص ۴۵۴
56- امین عاملی، اعیان شیعه، ج ۴، ص ۱۹
57- کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۱۱ شافعی ۱۳۵۳، ص ۳۸۱
58- ابن بابویه، امالی،ص ۱۸۴
59- همان
60- منسوب به علی بن موسی (علیه السلام)، ص ۲۵۴
61- مجلسی، بحارالانوار، ج ۹ ص ۳۰۶
 
منابع:
1- ابن بابویه، محمدبن علی (صدوق)، امالی، ترجمه محمدباقر کمره ای، تهران، کتابچی، چاپ اول، ۱۳۹۰
2- خصال، ترجمه و شرح قاری محمد باقر کمره ای، تهران کتابچی، چاپ اول، ۱۳۹۰
3- عیون اخبار رضا، ترجمه احمد بانپور، مشهد، استوار، چابه اول، ۱۳۹۲
4- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ترجمه علی بن حسن زواری، تهران اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۸۳
5- امین حسینی عاملی، سید محسن، اعیان شیعه، بیروت، دایره المعارف للمطبوعات چاپ اول، ۱۳۵۴
6- ابن بابویه، محمادین علی (صدوق)، فقه الرضا، مشهد، المؤتمر العالمی للإمام الرضا علیه السلام
7- پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحه، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، ۱۳۲۲
8- تهرانی (افضل عصر )، دره البیضا، قم، ۱۴
9- جعفری، محمد تقی، نهج البلاغه، تهران، انتشارات کرامت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸
10- جوادی آملی، عبد الله، مفاتیح الحیات، قم، انتشارات اسرا، چاپ پنجاه و چهارم.
11- حسینی جلالی، سید محمد جواد، مسند الرضا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اولیه ۱۴۱۸
12- حر عاملی، محمد بن حسین، وسایل شیعه، ترجمه محمد جواد مولوی نیا، آل طه ۱۳۹۰
13- شافعی، محمد جعفر، صحیفه رضا، تصحیح محمد باقر بهبودی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۵۲
14- کره ای، محمدباقر، تحف العقول، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۴
15- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ترجمه مصطفوی، سید جواد و رسولی محلاتی سیدهاشم، اصول کافی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۶۹
16- مجلسی محمد باقر بن محمدتقی، بحارالانوار، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ اول
17- محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دار الحدیث، چاپ ششم، ۱۳۹۰
18- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه علی بن ابی طالب، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۴
19- میرزایی، علی اکبر و محسن غرویان، نهج الفصاحه، قم، انتشارات صالحان، چاپ پنجم، ۱۳۸۷  
منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: دکتر مریم مشایخ، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام، مشهد، 1391ش، صص 249-221